Świątynia jest jednym z nielicznych na terenie Polski zachowanych przykładów ludowego budownictwa cerkiewnego Bojków. Zaliczana jest do typu prostego cerkwi bojkowskiej, reprezentującego najstarsze znane formy ruskich cerkwi drewnianych. Ze względu na archaiczność form niektórzy badacze negują utrwaloną w nadprożu datę budowy cerkwi (1832), cofając czas jej powstania.
Historia
Wcześniejsza cerkiew w Liskowatem wzmiankowana była już w 1564 roku. Obecna cerkiew wzniesiona została prawdopodobnie w 1832 r. (chociaż być może jest to jedynie data gruntownego remontu) przez majstrów ciesielskich - Iwana Raka z Łopuszanki i Wasyla Tymczaka z Liskowatego. Napis z datą i nazwiskiem ówczesnego parocha wyryty jest cyrylicą na nadprożu drzwi w elewacji południowej[LB1] (Rokù Božiâ AŌLV/ Ïêrêj Nikolaj Lyskovačkij [Roku Bożego 1832 / kapłan Mikołaj Liskowacki]). Pierwotnie górna kaplica z galerią znajdowała się nad babińcem [D2] (od zach.). W trakcie remontu w 1929 r. zach. część cerkwi została mocno przebudowana (dobudowano piętrowy przedsionek, a w związku z tym zabudowano i przebudowano galerię nad babińcem, namiotowy dach nad kaplicą zlikwidowano, zastępując go dwuspadowym, wspólnym dla dawnej kaplicy i nowego przedsionka, w kalenicy tego dachu dodano baniastą wieżyczkę na sygnaturkę), przekształceniu uległy też dachy cerkwi oraz okna w nawie, które zostały powiększone. Wycięto również otwory okienne w górnej kaplicy i wstawiono okna tego samego typu, co w nawie. Obok cerkwi zachowała się murowana dzwonnica-bramka, którą wzniesiono prawdopodobnie w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej cerkiew została przekazana w latach 50. XX w. przybyłym na te tereny imigrantom greckim (użytkowana przez krótki okres). Następnie, do lat 70. XX w., użytkowano ją jako magazyn miejscowego PGR-u, w związku z czym uległa daleko posuniętej dewastacji. Zniszczono polichromię, wystrój wnętrza, a w poł. lat 60. XX w., podczas nieudolnego remontu obiektu, zlikwidowano m.in. zewnętrzną galerię nad babińcem wraz z daszkami okapowymi w części zach., usunięto strop nad babińcem i chór śpiewaczy w nawie, przywrócono natomiast dach namiotowy nad kaplicą górną. W 1974 r. obiekt został przejęty w użytkowanie przez kościół rzym.-kat. Dwa lata później rozpoczęto remont zabezpieczający. Wymieniono pokrycie dachu gontowego na nowy, wymieniono zniszczone belki, oszklono okna. Przekształceniu uległ dach nad nawą i prezbiterium. Wykonano również chór muzyczny, który założono na zach. ścianie babińca. W babińcu zaślepiono otwory okienne. Obiekt przez kilkanaście lat pozostawał nieużytkowany. W 2014 r. cerkiew w Liskowatem została przejęta od Skarbu Państwa w użytkowanie na okres 3 lat przez Oddział Bieszczadzki TONZ w celu całkowitego remontu i konserwacji tego cennego zabytku.
Opis
Cerkiew usytuowana jest w pd. części wsi, na niewielkim wzniesieniu, ok.200 mod drogi Krościenko-Kuźmina, po jej stronie północnej. Na pn. od cerkwi rozciąga się cmentarz. Teren cerkiewny wraz z cmentarzem jest częściowo ogrodzony drewnianym parkanem. W pd.-zach. części ogrodzenia znajduje się murowana bramka-dzwonnica. W sąsiedztwie cerkwi zachowały się relikty starodrzewu.
Bryła obiektu jest stosunkowo zwarta, pomimo wyraźnego wydzielenia członów babińca i nawy, znacznie wyższych od części prezbiterialnej. Cerkiew trójdzielna, główne człony - babiniec, nawa, prezbiterium - na planach zbliżonych do kwadratu. Po obu stronach prezbiterium znajdują się dwie prostokątne zakrystie nie wyodrębnione w bryle (prezbiterium wraz z zakrystiami są równe szerokością nawie). Babiniec jest węższy od nawy. W zrębie babińca widoczne są wyraźne ślady po drugiej kondygnacji (otwór wejściowy w elewacji zach.) - pozostałości dawnej kaplicy lub dzwonnicy. Prezbiterium nakryte jest wysokim, łamanym dachem dwuspadowym, przechodzącym u dołu płynnie w opasanie wspólne dla całego budynku. Od wsch. ściana szczytowa, stanowiąca efekt modernizacji z 1976 roku. Nawa i babiniec nakryte są dachami namiotowymi jednozałomowymi.
Cerkiew drewniana, posadowiona na kamiennej podmurówce, wzniesiona została w konstrukcji zrębowej, zwęgłowana na obłap z ostatkami, które w górnej części są mocno wysunięte (rysie), podtrzymując płatwie wydatnego daszku okapowego (opasania), obiegającego świątynię z trzech stron (pierwotnie wokół cerkwi - o czym świadczy rysunek pomiarowy cerkwi zamieszczony w publikacji M. Dragana z 1937 r.). Powyżej opasania ściany i połacie dachowe pokryte są gontem, poniżej pozostawiony zrąb. Okna w nawie zamknięte półkoliście, w zakrystiach okna kwadratowe. W elewacji zach. dwa prostokątne otwory wejściowe: w górnej i dolnej kondygnacji. W elewacji pd. prostokątny otwór wejściowy do nawy z datą i nazwiskiem ówczesnego parocha w nadprożu.
Wewnątrz nad nawą kopuła zrębowa, w prezbiterium sklepienie zrębowe, w zakrystiach i babińcu stropy belkowe. Chór muzyczny nadwieszony, o prostym parapecie. Ściany pozbawione polichromii. Ściany nawy wzmocnione są we wnętrzu ściągiem krzyżowym, założonym na belkach oczepu nawy. Na jednej z belek stężających wyryte w j. polskim nazwiska budowniczych cerkwi „Z Łopuszanki Iwan Rak Mayster tey cyrkwi i Wasyl Tymczak z Liskowatego Mayster”.
Obiekt dostępny dla zwiedzających z zewnątrz.
Oprac. Ryszard Kwolek, OT NID w Rzeszowie, 22.08.2014 r.
Bibliografia
Karta ewidencyjna, Cerkiew parafialna p.w. Narodzenia NMP w Liskowatem, oprac. Bosakowie B. i A., Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Krośnie.
Bańkosz R., Cerkwie bieszczadzkich Bojków, Krosno 2010.
Dragan M., Ukraińskie cerkwie drewniane, Lwów 1937.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Woj. krośnieńskie, Lesko, Sanok, Ustrzyki Dolne i okolice, Warszawa 1982.
Kryciński S., Cerkwie w Bieszczadach, Pruszków 1995.
Saładiak A., Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce. Warszawa1993.
Szematyzmy duchowieństwa grekokatolickiego z lat 1877, 1879, 1927, 1936, 1938-39.
Comments